Item gefilterd op datum: december 2012

> oprichting Latijnse scholen en athenea voor middelbaar onderwijs, waarvan het hoofdbestanddeel bestond uit de studie van de klassieke talen

Middeleeuwen = duister: tegenstelling met de perioden ervoor en erna, die zoveel glansrijker zouden zijn geweest. De term kreeg een negatieve gevoelswaarde en was niets anders dan een betreurenswaardige en oninteressante periode van verval tussen de Oudheid en de nieuwe glorietijd van het Humanisme.

De Middeleeuwen zijn ook duister omwille van de bronnensituatie: kennis van de ME berust op zeer fragmentaire gegevens.

Petrarca

- Beschrijft ME als ‘periode van de nevelen’ (tenebrae)

- Later: media tempestas (stormachtige tijd), media aetas, media tempora (tussentijd)

Du Cange

Gaf de uitdrukking ‘medium aevum’ officiële status in zijn “Glossarium”

Cellarius

“Historia Medii Aevi” à geschiedkundig werk uit 1688 die de tijd bestreek van keizer Constantijn de Grote tot de val van Constantinopel

Besluit

Begrip ‘Middeleeuwen’ is een constructie van Humanistische geleerden, die hun bewondering voor de hoogtepunten van de antieke cultuur tot uiting brachten.

• Grenzen van het continent zijn nog niet geheel verkend en grote gebieden vallen buiten de waarneming van de eigen ‘wereld’
• Leefwereld van de mensen is lokaal, hooguit regionaal
• De meeste huidige landen en naties bestaan niet; voor de enkele die al wel in de loop van de Middeleeuwen gevormd zijn, verwijzen hun namen naar een heel andere inhoud dan in de XX, en verschilt het territorium aanzienlijk van het huidige
• De christelijke religie geeft zin aan vrijwel alle aspecten van het dagelijks leven
• Europa is aanzienlijk minder ontwikkeld dan een aantal cultuursferen in andere werelddelen, in het bijzonder de naburige islamitische

Men wou d.m.v. bosbehoud het uitsterven van diersoorten en de klimaatverandering tegengaan en het idyllische landschap behouden.

• De maatregelen op Mauritius, Tobago en St-Vincent hebben verschaften de motivatie en de praktische modellen voor bosaanplanting en beschermingsystemen in India.

India

Humboldt: een nieuw ecologisch concept over de relatie tussen mensen en de natuurlijke wereld > wetenschappelijke interpretatie van het gevaar van de onbegrensde menselijke activiteiten.

• § Afname van de regenval.
• § Verschillende Schotse wetenschappers ijverden voor een omvangrijk systeem voor bosbehoud. Het negeren van de problemen zou kunnen leiden tot ecologische en sociale rampen. Snelle ontbossing zou kunnen leiden tot een afname van de regenval, afname van de productie en tot slot honger.
• § Britse Oost-Indische Compagnie: de beambten legden al snel de associatie tussen ontbossing en honger. De regering reageerde niet zo snel: pas na een eerste beginnende hongersnood, namen ze maatregelen voor het behoud van het milieu.

Klimatologische veranderingen

• § Bewijs van klimatologische verandering: droogte. Verschillende wetenschappers waren er van overtuigd dat veel van de gebieden in de Tropen droger en dorder werden als een gevolg van koloniale ontbossing.
• § Het debat rond klimatologische veranderingen werd internationaal midden 1860.
• § Gedetailleerd onderzoek: de compositie van de atmosfeer zou wel eens aan het veranderen kunnen zijn > angst voor de opwarming van de aarde.
• § Wilson, 19^e eeuw: was van mening dat niet alleen de omwenteling van land, de ontbossing en de irrigatie aan de basis lagen van klimatologische veranderingen, maar ook de veranderende proporties van zuurstof en koolzuur in de atmosfeer. Hij stelde dat alsook de vele diersoorten, de mens zou kunnen uitsterven door de klimatologische veranderingen.

Uitsterven van diersoorten

• § Het concept van zeldzaamheid van diersoorten en de mogelijke uitsterving was niet nieuw. (bv. uitsterven van de Dodo in Mauritius) Men had in de 17^e eeuw reeds maatregelen genomen om de uitsterving van diersoorten te voorkomen.
• § Verschillende visies bv. Lyell, Darwin, Origin of Species, 19^e eeuw: deze zetten verschillende pogingen in gang tot natuurbehoud: pogingen tot het wettigen van natuurbehoud door de staat; maakte de bescherming waardevoller in de ogen van de regering. Er werden verschillende maatregelen genomen ter bescherming van verschillende diersoorten.

• 19^e eeuw: de vrees voor klimatologische veranderingen en het uitsterven van diersoorten had een climax bereikt. Het werd gezien als een bedreiging voor de mensheid.

Besluit:

• Regeringen nemen enkel maatregelen voor natuurbehoud als hun economie direct wordt bedreigd.
• Filosofische ideeën, wetenschap en kennis zijn niet genoeg om zulke maatregelen af te dwingen.
• Wetenschappers hebben ingezien dat enkel de klimatologische veranderingen en hun gevolgen de regering kunnen overtuigen van de wijdte van de milieucrisis.
• Ons idee over het globale milieu is er gekomen door de herbevestiging van ideeën ten volle ontwikkeld in de vorige eeuw.
• Het is spijtig dat de waarschuwingen van de wetenschapper maar laat au serieus zijn genomen.

Afbeeldingen:

• Schepen: koloniale expansie en uitbuiting van de natuur.
• Wetenschappelijke gemeenschappen: Balfour, Cleghorn, … deze gemeenschappen zijn zeer belangrijk geweest voor het natuurbehoud doorheen de 18^e en 19^e eeuw.
• Dodo: uitgestorven diersoort op het eiland Mauritius.
• Kings Hill Forest Act: bescherming van de bomen op het eiland St-Vincent in India. De Briste kolonisten wouden klimatologische veranderingen tegengaan.

• § Het natuurbehoud werd opnieuw uitgedragen door wetenschappers.
• § Belangrijk werk: Hales, Jenyns > Hales toonde de relatie aan tussen bossen en regenval. Hales en z’n collega’s waarschuwden voor het gevaar van ontbossing, dit zou leiden tot vergaande erosie.
• § Als een resultaat van deze bevindingen werden de eerste reservaten opgericht; zogenaamde regenreservaten. Dit was een zeer revolutionair concept en de reservaten op Tobago (Caraïben) zijn de oudste reservaten ter wereld in hun soort.

• Nederlandse kolonisten waren niet behoudsgezind. De grote hardhouten bossen waren quasi volledig geëxploiteerd in de gemakkelijk toegankelijke gebieden langs de kust.

• Franse hervormersprobeerden verdere ontbossing tegen te gaan.
  • § Dit waren de eerste experimenten in natuurbehoud.
  • § Deze initiatieven werden uitgedragen door wetenschappers . Ze waren zich welbewust van de impact van de moderne economie op de natuur. Ze zagen het behoud van de natuur als een esthetische, morele en economische plicht.
  • § Bij hun aankomst waren ze geschokt door de vergaande ontbossing, maar ze troffen er ook een ongeëvenaarde harmonie aan tussen de bewoners en de natuur. Het werd hun doel deze harmonie te behouden door strikte bescherming van de natuurlijke bronnen.
  • § Commerson, plantkundige; Bernardin, ingenieur; De Poivre, gouverneur van Mauritius
  • § Ezhava: Indisch medisch plantkundig systeem, deze vormde de basis voor alle Europese classificaties van Aziatische planten. De erkenning van de superioriteit van dit systeem was verantwoordelijk voor het eerste natuurbehoud van Nederlanders.
  • § Innovatieve aspect van het Franse natuurbehoud: de gewaarwording van de relatie tussen ontbossing en klimaatverandering; verschillende maatregelen werden getroffen:

Vb. alle ontboste gebieden moesten opnieuw bebost worden, 25% van het grondbezit moest bebost blijven, het verzekeren van regenval, maatregelen tegen visvangst en watervervuiling,…

Ontstaan

De wortels van het onstaan zijn meestal 200 jaar oud en zijn gegroeid in de Tropen. De Europese milieubeweging begon in de 18^e eeuw. Twee elementen:

- Kolonialisme: de ecologie van de tropische eilanden en landen werd bedreigd, Europa gebruikte dit als een metafoor, ze trokken de problematiek van de ecologie door naar de volledige wereld, de problematiek werd globaal.

- Ontstaan van een gemeenschap van natuurwetenschappers die voor het behoud van het milieu ijverden.

Verloop

1) Het beeld van een onaangeroerd tropisch eiland was lang de utopische Westerse visie. Exotische landen werden gezien symbolen van ideale landschappen. Dat is een belangrijk motief voor natuurbehoud.

2) De natuur werd kwetsbaar door de toenemende kolonisatie.

3) 17^e eeuw: men begon zich te realiseren dat het Europees kolonialisme en kapitalisme wel eens schadelijk en destructief zou kunnen zijn ten opzichte van het milieu. Buitenlandse bedrijven beschadigen ‘idyllisch’ terrein.

3’. Deze evolutie is gelinkt aan de groeiende sociale invloed en activiteit van wetenschappers. Ze waren een essentieel deel van de administratieve machine van de buitenlandse bedrijven. Deze wetenschappers moesten de plaatselijk fauna, flora en geologie begrijpen voor commerciële redenen.

4) Naarmate de bedrijven nog meer territoria in handen kregen, werden nog hogere administratieve en technische eisen gesteld aan de wetenschappelijke gemeenschap.

5) 19^e eeuw: academies en wetenschappelijke gemeenschappen werden opgericht in de nieuwe territoria; deze instituties gaven wetenschappers de kans om hun bevindingen over het effect van het imperialisme op het milieu te communiceren via ontmoetingen en publicaties, erover te debatteren.

5’. Terzelfder tijd: een groep van mensen begon kritisch en analytisch na te denken over de processen van ecologische verandering en de behoefte voor landcontrole.

1. De werking van de waterschappen

- Zeer belangrijke rol in sociaal-economische en landschappelijke evolutie

- Beheer van binnen- en buitenwater in afgebakende regio’s

- Niet veel kennis over de werking en organisatie van waterschappen

- In de eerste plaats associaties van eigenaars (gelanden), hoewel ze juridisch gezien worden als openbare instellingen

• Wie zetelt er dan in het bestuur van deze organen?

- Enkel de belangrijkste eigenaars beheerden het waterschap

- Meestal was de regel dat de boeren die in de waterschappen woonden en werkten niet rechtstreeks betrokken waren in het beheer (uitzondering: de rijkste pachters werden in de 15^de eeuw soms ingeschakeld voor de ophaling van de geschotten)

• Pachters werden al gauw de speelbal van de eigenaars, die enkel geïnteresseerd waren in rendement

- De eigenaars bepaalden en betaalden zelf de lasten voor het onderhoud, de geschotten

• Er zijn aanwijzingen dat hun beleid niet in functie stond van goed onderhoud en dat ze niet in het minst zijn overgegaan tot dijk- en waterstaatsonderhoudspolitiek

• In hoeverre lag de reële beslissingsmacht bij de waterschappen zelf?

- Waterschappen functioneren niet in een institutioneel-politiek vacüum

-Het grafelijk gezag was al zeer vroeg betrokken bij het beheer

- Andere bestuurlijke instellingen zoals de steden, de kasselrijen* en de ambachten* zijn ook van groot belang

- Kasselrijen: grote bestuurlijke instellingen van de graaf in het Graafschap Vlaanderen, vanaf de 12^de eeuw

- Ambachten: kleinere, vroegmiddeleeuwse bestuurlijke omschrijvingen van de graag die in de kustvlakte doorleefden maar in binnen-Vlaanderen vervangen werden door heerlijkheden

û Waterschappen moeten soms als partners, maar ook als tegenstrevers hebben gefungeerd (bv. voor de economie van de stad Brugge is de waterhuishouding in haar omringende gebied van zeer groot belang)

û De steden konden ook indirect invloed uitoefenen op de waterschappen, via het omvangrijke buitensteeds grondbezit van de stadspoorters, die als eigenaars mee het beleid van de waterschappen bepaalden

• De centrale overheid

Dat de centrale steeds weer getracht heeft een zekere controle over de waterschappen te verwerven, heeft te maken met de bevoegdheid van deze instellingen om eigen belastingen- watergeld of geschot- te innen

• Geschotgelden

Tijdsdimensie

- Vroege 14^de E: (Memoriaal van de Brugse vrijlaat Simon de Rikelike) Geschotgelden zijn aan de lage kant

- 15^de E: (Seppe De Vreese- Archief van de Gentse St-Pietersabdij) Geschotgelden- in periode van grote stormvloedschade- waren relatief laag. Enkel jaren ná de grote overstromingen kenden een duidelijke stijging van lasten (zie grafiek, pg 472)

• Na een periode van investering probeerde men het geld zo snel mogelijk terug te winnen door de geschotgelden een tijd laag te houden

- 16^de E: (Adri de Kraker) De kosten van onderhoud en vernieuwing stegen sterk, met aanzienlijke regionale verschillen (zie grafiek, pg 471)

• De prijzen vertoonden een vergelijkbare inflatoire tendens, dus deze gestegen investering kan in belangrijke mate worden gerelativeerd

- 17^de E: (Piet van Cruyningen) Voor het eerst een fundamentele stijging van de geschotgelden, wanneer overstromingen in aantel en intensiteit zijn verminderd

• Ø Einde van een tijdperk onderinvestering in duurzaamheid?
• Ø Wijzigingen in het bestuur en het beheer van de waterschappen
• Ø Geschotgelden werden doorgerekend aan pachters > Bedrijfsmoeilijkheden nemen toe > Verdere bedrijfsconcentratie en verlaten van hoeves

Ruimtelijke dimensie

Er zijn belangrijke verschillen tussen de verschillende waterschappen en polders met betrekking tot de hoogt van het watergeld (= een steekproef in de rekeningen van het Brugse St-Janshospitaal)

• Ø Consequenties voor de beheerstrategie van de grootgrondbezitters (zie volgende)

1. B. Polderboeren en –eigenaars: ‘flexiebel’ grondbeheer ten koste van het landschap

De waterschappen kunnen niet los gezien worden van de beheerspolitiek van de grootgrondbezitters van wie ze financieel en bestuurlijk afhankelijk waren.

• Risicovol bestaan in de Polders en (2) problemen met binnenwater die groter werden naarmate de inpoldering opschoof > vereisten (1) zekerheid van bezit en (2) zo weinig mogelijk inkomensverlies

• Voordeel voor nieuwe investeerders

- Geen ‘pottenkijkers’ aan de kust (machtige leekheren gebruiken hun rechterlijk macht om grootgrondbezitters af te remmen in Binnen-Vlaanderen)

- Ze konden inkomsten innen die niet uitgehold werden door inflatie

• Klassieke cijnzen zijn er minder ingeburgerd
• Abandonrecht: grond kwam als vrije eigendom in handen van grootgrondbezitters

Studie van ‘van Bavel’ (1999) over het Rivierengebied in Nederland

= Prachtig staaltje van deze politiek

û Binnen-Vlaanderen: veel grond al heel vroeg uitgegeven in cijns, tegen kleine en onaanpasbare bedragen , met grote eigendomsrechten voor de cijnshouders die de facto eigenaar werden > grote ontwaarding in 13^de en 14^de eeuw

û Kuststreek: Termijnpacht: contracten van korte duur/ Cijns/ Erfpacht : tegen een niet aanpasbare som die dichter tegen de grondwaarde stond dan de cijns/ Leen

Zie ‘Ten Duinenabdij, pg 474

• De rol van het ‘abandon’ in de kustregio’s

û Een gelande of grondeigenaar betaald zijn watergelden niet > onteigeningsprocedure: het eigendomsrecht gaat over naar andere eigenaars of het waterschap zelf

û Herbedijking na overstroming > land kan via gelijkaardige procedure (onteigening) in handen komen van de ‘leggers’ – vaak enkele grote gelanden

û Lenen > analoge procedure waardoor veel grond in handen komt van grootgrondbezitters

û Gelanden hebben geen geld om te herbedijken > kunnen niet functioneren als legger > landsheer schenkt dit recht weg aan andere kapitaalkrachtige bedijkers > rijkste gelanden konden hun gebied uitbreiden door overstromingen

û Bezittingen van grootgrondbezitters waren niet geconcentreerd in één bepaald gebied!

De lasten lopen hoog op in een bepaald gebied ( grootgrondbezitters kunnen de hoogste lasten door financiële moeilijkheden niet meer betalen) > ontstaan rendementsverschil tussen verschillende bezittingen > grondbezit in een bepaald gebied opgeven

KETTINGSREACTIE: waterschap moet steeds hogere geschotgelden vragen en zag toch z’n inkomsten op termijn verminderen > dijk- en sluisonderhoud krijgt onvoldoende aandacht

û Een grote mobiliteit van het (groot)grondbezit, die typisch lijkt voor Kust-Vlaanderen en dit in tegenstelling tot Binnen-Vlaanderen

• In de globale beheersstrategie van de grootgrondbezitters hebben de tienden een grote rol gespeeld

In hoeverre is de regel ‘de bedijker int de tienden’ effectief toegepast?

- Vele rechtszaken over tiendinning

- Enkele grote tiendschuren in de kuststreek

Er werden veel waardevolle gewassen verbouwd > de grootgrondbezitter int naast de pacht ook nog eens de tienden (geld dat in verhouding snel en gemakkelijk was verdiend)

• Alle groepen droegen direct of indirect de kosten van het waterbeheer

- Kleine boeren hadden weinig financiële reserves voor de lastenstijging in crisisjaren te dragen

- Grote boeren probeerden te overleven om te speculeren op de graanmarkt

RESULTAAT: verdwijnen van te kleine hoeven die in handen vielen van de grotere

• Bedrijfsstructuur en de organisatie van het grondbezit en grondgebruik spelen een centrale rol in elke analyse van een rurale samenleving

Tegengestelde evolutie ‘kustboeren’ uit de kustvlakte en ‘zandboeren’ uit binnen-Vlaanderen:

- Bedrijfseconomische structuur

- Evolutie en chronologie

Kust-Vlaanderen:

- omstreeks 1300 veel meer inwoners > bevolkingsdaling op lange termijn

- met gestage evolutie naar grotere bedrijven toe

- late middeleeuwen: behoorlijke verkleining van het areaal van de kustvlakte

Binnen-Vlaanderen:

van in 13^de eeuw: ontwikkeling van kleine bedrijven die op lange termijn- met onderbrekingen en remmingen- steeds kleiner werden tot midden 19^de eeuw

û Aard van bedrijven

Kust-Vlaanderen:

- commerciële gewassen (tarwe, gerst, meekrap) en veeteelt > productie voor markt met commerciële ingesteldheid

- loop van 18^de eeuw: groei aantal grote bedrijven, reuze-bedrijven bleven in de minderheid > evolutie naar commerciële middenklasse

- industriële bedrijvigheid in turfwinning ging achteruit > vanaf 17^de eeuw, tendens om te verkleinen, maar de meeste bleven overeind

Binnen-Vlaanderen:

- grote divergentie tussen enkele grote bedrijven en meerderheid van microbedrijfjes

Kleine bedrijven = peasant-bedrijven

‘commercial survival economy’

- produceren om (1) te overleven en (2) hun kinderen een stuk grond te bezorgen

- produceren voor de markt, maar met geen commerciële ingesteldheid, als onderdeel van hun overlevingsstrategie

- tendens om steeds kleiner te worden

- zeer inventief in overlevingsstrategie

• enorme input van arbeid > hoge opbrengsten per hectare
• nieuwe technieken gebruiken om opbrengst te verhogen (introductie klaver, nateelten), wat hun toeliet om nog meer op te splitsen

- rurale linnennijverheid kwam in deze regio tot ontwikkeling, ook als onderdeel van de overlevingsstrategie

• Evolutie van het concentratieproces

- Microstudie betreffende een regio in het noordwestelijk deel van de Brugse Vrije (met name het ambacht Oostburg), A. Verstockt, 1998

- aantonen hoe het concentratieproces voortschreed tussen late 14^de en late 16^de eeuw

- basis was een reeks unieke tekeningen van de Gentse Sint-Pietersabdij > evolutie van grondgebruik; zie grafiek pg 464

- Kleine bedrijven, voor aanvang 14^de eeuw nog in Oostburg, werden in de late Middeleeuwen en in de loop van de zestiende eeuw uitgerangeerd door middelgrote en grote bedrijven > definitieve ommekeer naar allesoverheersend groot bedrijf

- Loop van 17^de en 18^de eeuw: deze evolutie door, op een trager ritme

- Late 18^de eeuw: zekere tendens tot omkering

- De geschetste evolutie is voorlopig > bronnen (archieven van polders en waterschappen) laten toe deze evolutie te schetsen

- Eerdere fase: eenvoudige lijsten van grondbezitters aangelegd voor repartitie van de lasten van het dijk- en waterbeheer

- Begin 15^de eeuw: bestuur van waterschappen maken ommelopers of lijsten (zie afbl pg 456) met beschrijvingen van de landerijen in die waterschappen, met het oog op het innen van geschotgelden (= lasten te betalen door eigenaars of gelanden voor het beheer van het water)

- Bedrijfs- en bezitsconcentratie ging ook gepaard met het opgeven van talrijke hoeven

- opnieuw veel informatie uit polderbesturen en waterschappen; zie vele voorbeelden, pg 465-466 (de beschreven voorbeelden in de vele ommelopers zijn geen hoeven die rechtstreeks verlaten zijn wegens overstromingen)

- In de kuststreek zijn vele gebieden en dorpen verdwenen door overstromingen

• verbreding van de Westerschelde
• afkalving van de kust

- Andere plaatsen, hoeven en gehuchten zijn misschien verlaten wegens veeninklink na ontginning; zie luchtfoto pg 467

• dit is voorgekomen in Holland
• weinig bewijzen voor Vlaamse en Zeeuws-Vlaamse kustvlakte
• indien er veeninklink was > vroeger gebeurt bij de actieve ontginning van het veen

- M. Gottschalk en A. de Kraker: studies over het landschap van de Vlaamse en Zeeuws-Vlaamse kust > Beschrijving van landaanwinst en landverlies

- Gehele Middeleeuwen, versneld vanaf late 13^de eeuw: voortdurende opvolging van overstromingen > landverlies + pogingen tot indijken

- Breuk omstreeks midden 17^de eeuw: stormvloedintensiteit en oorlogsinundaties nemen af > grootste schade van de zogenaamde laatmiddeleeuwse transgressie was voorbij

Laatmiddeleeuwse transgressie = cascade van stormvloeden vanaf 13^de eeuw

Bestaat er een verband tussen de structuur van de maatschappijn in deze regio en de evolutie van het landschap, inzonderheid het genoemde landverlies? M.a.w. deze studie probeert de landschapsgeschiedenis op te tillen tot ‘echte’ ecologische geschiedenis, waar relatie mens en natuur centraal staat.