Item gefilterd op datum: december 2012

Nederland

• Het nationaal archief in Den Haag
• de rijksarchieven in de provincie

Frankrijk

• Archives Nationales
• Archives Départementales

Spanje

• het archivo historico nacional (Madrid)
• het archivo general de indias (Sevilla) à over de Spaanse kolonie
• het archivo general de Simancas (nabij Vallaolid)
• archivo de la noblezo à adellijke archieven

Oostenrijk

• Haus-, Hof- und Staatsarchiv (Wenen)

Italië

• het archivo centrale della stato
• archivio segreto vaticano

bibliotheken

België

• koninklijke bibliotheek Albertina te Brussel
• Gentse universiteitsbibliotheek

Frankrijk

• Bibliothèque nationale van Parijs
  • gaat terug op de Bibliothèque du Roi van Charles V

de rijksarchieven van België

• toezicht uitoefenen op de goede bewaring van de archieven die door een overheid werden tot stand gebracht en beheerd
• verwerven en bewaren van archieven van minstens 30 jaar oud van hoven, rechtbanen, openbare besturen, …
• beschikbaar stellen van deze archiefbescheiden aan de overheid
• toegankelijk maken van de immense hoeveelheid nauwelijks ontsloten archief
• een kenniscentrum zijn
• coördineren van het archiefbeleid op nationaal niveau en streven naar samenwerking in internationaal verband

het algemeen rijksarchief en het rijksarchief van Anderlecht

het algemeen rijksarchief

• archieven van de centrale instellingen van Bourgondiërs en Habsburgers en van sommige van Frankrijk en die van België
• onder sterk impuls van Garchard (naam zie ook repertoria)
• handige hulpmiddelen
  • centraal: bibliografie van Aerts, bibliografie van Van Heesvelde
  • gewestelijk/lokaal:
    • Prevenier en Augustijn: Vlaanderen
    • Van Uytven, Bruneel, Coppens en Augustijn: Brabant
• bronnen van de collaterale raden, de audiëntie, secretarie van state en oorlog, grote raad van Mechelen, de raad van beroerten, van de rekenkamers en de jointe voor bersturen en subsidiezaken
• handschriftenverzameling

het rijksarchief in Anderlecht

• splitsing provincie Brabant: 3 nieuwe archieven
  • Anderlecht (Brussel)
  • Louvain la Neuve (Wallonië)
  • Leuven (Vlaanderen
• Archief van de raad van Brabant, de staten van Brabant, kerkelijke archieven, schepengriffies, notariaatsarchieven

het archief van het koninklijk paleis

de rijksarchieven in het Vlaams Gewest

ressorten

Antwerpen, Beveren, Brugge, Kortrijk, Gent, Hasselt en Leuven

archivalia inde rijksarchieven van Gent, Brugge en Leuven

• publiekrechtelijke instellingen (bv. kasselrij)
• kerkelijke archieven
• …

de rijksarchieven in Wallonië en de Duitstalige Gemeenschap

andere archiefbewaarplaatsen in België

stads- en ocmw-archieven

• stadsarchief van Antwerpen
  • schepenregisters: vrijwillige rechtspraak
  • de tresorij: de financiën
  • insolvente boedelkamer: failliete bedrijven
  • processen van de vierschaar
  • bestand weeskamer
• archief van de Antwerpse ocmw (zie alternatieve bronnen soci ale geschiedenis)
• stadsarchief van Gent
• stadsarchief van Brugge (o.a. consulaat Castilliaanse kooplieden)
• particuliere archieven
  • Arenbergarchief in Engien
  • de Ligne, in Beloeil

particuliere archieven

• de werking en de samenstelling van het leger en over de oorlogsvoering
• de financiële aspecten betreffende leger en oorlogsvoering
• rechtspraak over militairen
• coördinatie van alle militaire aspecten door Secretaris van State en Oorlog

de Romeinse curie en de kerkprovincies: de relationes ad limina

• bisschop om de vier jaar naar Rome (= visitatio ad limina) met verslag (= relatio ad limina of status eispocapatus)
• in drie delen
  • inleiding (met excuses om niet zelf op te dagen)
  • bespreking van de religieuze toestand in elke dekenij
  • beschouwingen over de religieuze toestand van het gehele bisdom
• opmerkingen
  • verwezen vaak naar hun vorig rapport
  • niet altijd even correct of objectief
  • een utgelezen middel om indruk te maken op de paus

de bisschop en zijn diocees

• bisschopsbenoemingen in Raad van State en Geheime Raad
• acta episcopatus: relaas van de activiteiten van de bisschop (summier)
• officialiteit: bisschoppelijke rechtbank
• bisschoppelijke visitatieverslagen van zijn parochies
• acta vicariatus: verslag van de activiteiten van het vicariaat
• concursus: vergelijkend examen voor benoeming parochiepriesters

dekens en pastoors

• dekanale visitatieverslagen
  • reeks vragen over de parochianen
  • wijze waarop hij zijn ambt uitoefende
  • opmerking
    • deken verdoezelt soms de tekortkomingen
    • ondervraagde priesters spraken niet de waarheid
    • deken bezocht soms vier parochies per dag
• parochieregisters
• communicantenlijsten
• liber status animarum of staten van zielen
• kerkelijk tienden
• beheer van de goederen door de kerkfabriek

reguliere clerus

• archieven van kloosters, abdijen en priorijen
• belangrijk voor
  • kerkgeschiedenis
  • economische geschiedenis
  • politieke geschiedenis

staten van goed

• boedelbeschrijving als er wezen zijn
• nauwkeurige opsomming van het vermogen van de afgestorvene
• bron over
  • bezitsstructuur
  • historische demografie
  • evolutie van materiële cultuur
  • landbouw
• beperkingen
  • geen minderjarige kinderen
  • niet voor mensen zonder of nauwelijks bezittingen
• opgetekend in losse staten van goederen of in wezenboeken

volontaire condemnatiën of wettelijke passeringen

poortersboeken

eedboeken

lijsten van magistraten

andere vindplaatsen: in stads- en ocmw-archieven

• ambachten
• verenigingsleven
• hospitalen
• godsdhuizen
• bergen van barmhartigheid
• armendissen of tafels van de heilige geest geleid door armenmeester
  • geschonken goederen beheren
  • uitdelen van steun aan behoeftigen, zieken, bejaarden
  • uitbesteding van wezen
  • schoolgeld voor kinderen
  • begrafenis van armen

• van tijdelijke naar permanente opdrachten door minister en residenten (eerst in Venetië)
• bronnen
  • diplomatische instructies
  • rapporten
  • (gecodeerde) brieven
  • nuntiatuurberichten in Vaticaan

rechtspraak op centraal niveau: Grote Raad van Mechelen

• bewaard in procesbundels
• rekwesten, dagvaardingen, rolregisters, pleitstukken, bewijsstukken, verslagen van enkwesten, vonnissen
• vrijwillige rechtspraak
• idem voor het archief van de Geheime Raad

rechtspraak op gewestelijk of provinciaal vlak

• eerste aanleg

casus reservati

• majesteitsschennis
• inbreuk tegen vorstelijke personen en instellingen
• verstoring van de openbare orde en oproer
• aanslagen tegen het vorstelijk domein en rechten
• valsmunterij
• misdrijven door edelen
• zaken opeisen die normaal voor lagere rechtbanken zijn
• vrijwillige rechtspraak
• beroep

rechtspraak op lokaal niveau

bronnen van het recht in de late middeleeuwen en vroegmoderne tijd

gewoonterecht

• vormen van rechtspraak
  • privaat: tussen de burgers onderling: familierecht, erfrecht, …
  • publiekrecht: m.b.t. burgers en overheid
  • feodale of leenrecht: zowel privaat- als publiekrechterlijk
• kenmerken
  • niet-geschreven recht
  • door usantiën (gebruiken) en herhaaldelijke handelingen
  • in het openbaar geüseerd of in de praktijk gebracht
  • zonder tegenspraak van de grote meerderheid van de gemeenschap
  • geprescibeerd of verjaard
• bewijs van de gewoonte
  • turbeonderzoek
    • door middel van ondervraging
    • twee gelijklopende turben waren bindend
    • opvolger van godsoordeel
  • wijsdommen
    • periodieke afkondigingen van gewoonteregels
    • tijdens de jaargedingen
    • schriftelijk
  • hoofdvaart
    • raadplegen van een rechtbank door een andere rechtbank
• optekening gewoonterecht
  • rechtsboeken of coutumiers: officiële optekening van gewoonterecht
  • door Karel V
  • geheime raad, vanwege de provinciale raden
  • homologatie van de gewoonterechten en herafkondiging
    • voordelen
      • recht beter kenbaar
      • rechtsleer
      • nadelen
        • minder flexibel
        • gemeenschap verliest

wetgeving

• vorstelijke ordonnanties (algemene draagwijdte)
  • privileges
    • repressief
    • uitdrukking van de onmacht van de vorst
    • het resultaat van een compromis tussen vorst en onderdanen
  • keuren
    • gekozen recht (ó bevolen recht)
    • openbaar leven in een stad of plattelandsgemeenschap
• lokale of regionale magistraten
  • voorgeboden (Gent)
  • hallegeboden (Brugge)

vorstelijke wetgeving: de ordonnanties

definitie

• alle voorschriften die uitgaan van de landsheer
• die gedurende langere tijd van toepasing zijn
• en een algemene draagwijdt hebben

terminologie

• ordonnantie, edict, statuur,open brief, gebod, verbod, placcaet
• placcaeten werden geafficheerd

uitvaardiging

• door de geheime raad
• door de provinciale raden, met specifieke regeling voor Brabant (handtekening kanselier)

totstandkoming

• intensief overleg
• inwinnen van raad bij andere centrale regeringsinstanties, vliesridders, …

naleving

• zwakke politiediensten bv. bij het bloedplakkaat
• de werkelijke praktische toepassing ó de wettelijke theorie

de staat heeft twee monopolies

• legitieme gewelduitoefening
• belastingsmonopolie
• vrij recent komt daar rechtspraak bij
  • drukt de werkingskosten
  • het streven van de staat

bronnen van bestuurlijk-administratieve aard

bestuur op supra-centraal niveau

Spaanse instellingen

• Spaanse Raad van State
  • consulten, adviezen of Vorträges met apostilles (marginale noot)
  • rapporten
  • brieven van diplomaten, militairen, …
• Hoge Raad voor de Nederlanden en Bourgondië
  • consulten en brieven
  • toekenning adellijke titels
• Raad van financiën en Rekenkamer
  • kost van oorlogsvoering e.d.

Oostenrijkse instellingen

• Geheime Conferenz en Staatsrat: consulten, brieven en rapporten
• Hoge Raad voor de Nederlanden te Wenen en Hof- und Staatskanzlei
  • Berichte uit de centrale regeringsdiensten in Brussel
  • Weisungen van de kanselier
  • Vorträge van de hoge raad
• Hofkammer: financiën

bestuur op centraal niveau

de Raad van State

• benoemingen
• consulten, op verzoek van de onderdanen
• verslagen van vergaderingen

de Geheime Raad

• wetgeving
• administratie van kasselrijen, steden en dorpen
• benoemingen van notarissen, deurwaarders, landmeters
• handhaving van de openbare orde
• procesdossiers en vonnissen
• …

Secretarie van State en Oorlog

• briefwisseling van de landvoogd
• militair en staatkundig

de Raad van Financiën

• complementair aan het bestand van de rekenkamers
• terreinen
  • domeingoederen
  • bede- en subsidie-inningen
  • afsluiten van leningen
  • economische politiek
  • controleren van lagere bestuursechelons
  • centrale staatsuitgaven
  • douane- en licentiehandel

rekenkamers

• bestuurlijk, financieel-controlerend en gerechtelijk
• rekenkamer van Vlaanderen: controle centrale staatsuitgaven
• bestuderen a.d.h.v. Aerts (E.). Geschiedenis en archief van de rekenkamers

de jointe voor besturen en subsidiezaken

• toezicht gewestelijk en lokaal financieel beheer
• inspectiereizen

bestuur op gewestelijk of provinciaal niveau

de gewestelijke raden

• rechtspraak
• bestuurlijk vlak
• controle op de ondergeschikte besturen
• krachtmeting tussen kerk en sterk: amortisaties

taks op recent aangeschafte goederen in dode hand van de kerk

de gewestelijke staten

• via de stadsarchieven van de hoofdsteden
• competenties
  • toestaan of weigeren van vorstelijke beden en subsidies
  • organisatie van de belastingsinning
  • beheer van de financiën
  • uitvoering openbare werken
  • inkwartieringen van en levering aan troepen
  • zorg voor de volksgezondheid
  • stimulering van handel en industrie
• initiatief tot de beden en subsidies
  • instructie
  • presentatie
  • acceptatie
• op het platteland
  • transport van Vlaanderen: verdeling van de beden op het platteland
  • uytsendt van boven
    • verandering van transportaandeel
    • in vermindering brengen van kosten uit militaire opeisingen
    • vermeerdering van werkingskosten kasselrijen
    • vermeerdering van prochiekosten
• gesloten steden vs. platteland
  • gesloten steden
    • rechtstreeks uit stadskas
    • gespijsd door indirecte belastingen: accijnzen,ongeld, maletôte, …
  • platteland
    • directe belastingen
      • op het bedrijf
      • negotiatie: inkomst uit kleinhandel
      • gestaethe”de of ryckdom: op eigendom en grondinkomsten

bestuur op plaatselijk niveau

• door schepenbank
• W. Prevenier en B. Augustyn: De gewestelijke en lokale overheidsinstellingen in Vlaanderen tot 1795
• R. Van Uytven, C. Bruneel, H. Coppens en B. Augustyn: De gewestelijke en lokale overheidsinstellingen in Brabant en Mechelen tot 1795

classificiatie

diplomatische vs. sociale boekhouding

• genetische aktenleer
  • ontwerp op of concept: eerste redactie
  • minuut: verdere uitwerking, opgetekend in registers (= protocollen)
  • origineel: het net-exemplaar
  • afschrift
    • kopie van minuut of origineel
    • authentiek of eenvoudig
  • uittreksels: gedeeltelijke afschriften (authentiek of eenvoudig)
• analytische aktenleer
  • externe bestanddelen of vormeigenschappen
  • interne bestanddelen
    • protocol
      • invocatie
      • intitulatie
      • adres
      • groet
    • inhoud
      • preambule (motivatie)
      • narratio of verhaal
      • dispositie (eigenlijke handeling)
      • sanctie
    • eschatocol
      • datering
      • ondertekening
      • heilswens

andere indeling

• onderscheiden naar hun aard of inhoud
• normatief, administratief, sociaal, gerechtelijk, militair, kerkelijk, …

1. bepalingen indeling van bronnen

• verhalende bronnen
• niet-verhalende bronnen
  • diplomatische bronnen
  • bronnen van de sociale boekhouding

2. verhalende bronnen

2.1. de geschiedschrijving

2.1.1. kronieken

• een analytisch-chronologische vertelling van gebeurtenissen, zonder grote samenhang, waarin vaak kopieën van documenten en soms zelfs originele over genomen worden
• vooral stedelijke kronieken
  • Chronyke van Gent door Jan Van Den Vivere
  • Kroniek van Antwerpen door Jan Frans en Jan Baptist Van der Straelen

2.1.2. dagboeken die niet autobiografisch bedoeld zijn

• belangrijk voor mentaliteitsgeschiedenis
• voorbeelden
  • dagboek van Marcus Van Vaernewijck
  • dagboek van Godevaert Van Haecht
  • dagboek van Cornelis en Filips van Campene

2.1.3. humanistische geschiedschrijving

• verzorgd Latijn, rationele en kritische inslag, belang van de stijl
• Jacobus Meyrus: Compendium Chronicorum Flandriae en Annales Rerum Flandricarum
• Pontus Heuterus: Opera historica omnia burgundica, austriaca en belgica

2.2. de autobiografische bronnen

2.2.1. dagboek

• bijna gelijktijdig met de gebeurtenissen opgesteld
• weerslag van wat iemand meemaakt, voelt en denkt
• mogelijk zelfbedrog

2.2.2. reisverhaal

• Lodovico Guicciardini: Descrittione di tutti i Paesi Bassi
• Derival: Le voyageur dans les Pays-Bas Autrichiens
• Shaw: Essai sur les Pays-bas autrichiens

2.2.3. autobiografie

• vanuit de oudheid doorgegeven in de middeleeuwen naar de vroegmoderne tijd
• M.E. de Montaigne, Les Essais
• J.J. Rousseau: Les Confessions

2.2.4. mémoires

• belangrijkste bronnen
• verschonende, rechtzettende functie
• de Mémoires van Saint-Simon

2.2.5. brieven die autobiografisch zijn

• vooral private correspondentie

2.3. publicistische bronnen

2.3.1. vlugschriften (vliegende bladen)

• algemeen verspreid geschrift dat een concreet feit bespreekt of beschrijft
• kenmerken
  • actualiteit
  • openbaarheid
  • gericht op een bepaald feit
• indeling
  • om iets bekend te maken
    • officieel, vanuit de overheid
    • niet-officieel
  • om te overtuigen (= pamflet)
    • de Mazarinades, n.a.v. de Fronde
    • Filips van Marnix van Sint-Aldegonde in de Nederlanden

2.3.2. kranten

• kenmerken
  • actualiteit, gericht op feiten en openbaarheid
  • periodiciteit, regelmatige en continue verschijning
• oudse courantier: Abraham Verhoeven
• Frankrij:k: La Gazette, Théophraste Renaudot: propagandisch

2.3.3. brieven

(maar doorgaans onder de niet-verhalende bronnen)