Realisme verklaring + kenmerken

A. Inleiding

Varianten

• Novelle
• Renaissanceroman
• 18^e-eeuwse burgerlijke roman
• kritisch realisme: psychologische - sociale analyse
• naturalisme: filosofie van het determinisme
• impressionistisch realisme: esthetische beschrijving
• psychologisch realisme: sociale analyse op achtergrond

→ Hier centraal: realisme dat ontstaat in schoot romantiek en dominant wordt in 2^e helft 19^e eeuw: het kritisch realisme: streven fictionele wereld kritisch te ontleden

→ Context: wetenschappelijk optimisme (in de geest van de Verlichting)

B. Cultuurhistorische culturele context

• Fascinatie voor wetenschap en objectiviteit
  • Wetenschappelijk socialisme van Marx
  • Economisch utopisme van Saint-Simon
  • Positivisme op vlak van sociologie van A. Comte (maatschappij met positieve feiten verklaren)
  • Atheïsme en agnosticisme
• Deterministisch wereldbeeld: aantonen dat mens ingebed is in netwerk van materiële factoren dat hem grondig bepaalt.
  • Biologische determinanten (mens is gevolg van natuurkrachten, niet van God): Darwin's evolutieleer beïnvloedt H. Taine en E. Zola
  • Culturele en biologische determinanten: H. Taine: mens wordt van bij geboorte bepaald door materiële factoren: 'race, milieu et moment'. (mens denkt dat hij vrij is maar is het niet)
• Revolutionaire politieke theorieën: geloof in veranderbaarheid mens en samenleving

C. Kenmerken realistische esthetica

Kenmerken realistische roman

• Roman als kunstvorm: beschrijving alledaagse werkelijkheid vroeger lage stijl, vanaf 18^e eeuw ook hoge stijl, in 19^e eeuw populairste genre
• Aandacht voor maatschappelijke en psychologische context
• Beschrijving representatieve segmenten van de werkelijkheid: alledaagse werkelijkheid en helden op de voorgrond (sociologisch en psychologisch relevant)
• Realistische technieken
  • Objectieve observatie: weigert beschreven feiten te evalueren (kiest geen partij: Impartialité (onpartijdigheid) et Impassibilité (onbewogenheid)): beschrijft gevoelens zonder passie
  • Doorbreken lineaire, chronologische verhaalverloop
  • Naturalisme: causale verbanden tussen verschillende verschijnselen in de werkelijkheid belichten. Realistische houding aangevuld met deterministisch mensbeeld
  • Impressionisme: zintuiglijke prikkels adequaat weergeven in nauwkeurige en smaakvolle stijl (eerst bij E. en J. De Goncourt)

Kenmerken van het realistische en naturalistische drama

Essentieel element: dialoog: praatstukken die problemen en ideeën uit actuele maatschappij thematiseerden. Om maatschappelijke realiteit adequaat weer te geven, concentreren ze zich op:

• Aandacht voor het sociale leven
• Determinering van de mens (vervangt noodlot uit klassiek drama) door vb. historische werkelijkheid.
• Alledaagse spreektaal
• Alledaagse figuren

→ uit het leven gegrepen

D. Vertegenwoordigers van de realistische romankunst

Franse realistische roman

• G. Flaubert (groot vb. voor andere auteurs, ook nu nog)
  • Madame Bovary (1857): hanteert impassibilité en impartialité: neutrale gevoelloze verteller met afstandelijke instelling → provocerend en normdoorbrekend: ook grote contrasten, veel schokkende details bij sterfscène
  • L'éducation sentimentale (1874): sterk autobiografische roman over ontgoochelingen jongeman op amoureus vlak en politieke desillusie van revolutionaire generatie van 1848
    • Een van de grote Bildungsromans uit 19^e eeuw
    • Geeft goed beeld van positie autonome kunstenaar in moderne kunstenaar
• E. Zola: nieuwe dimensie: sociale en culturele situatie van de 19^eeeuw en onderzoekt deze met haast wetenschappelijke methode (model = dokter: symptomen onderzoeken en diagnose stellen)
  • Le roman expérimentale (1880): theoretisch geschrift, verklaring uitgangspunten naturalisme, werd methodologisch beïnvloed door determinisme van Taine en erfelijkheidstheorie van Dr. Lucas, wil externe invloeden bepalen en experimenteren.
  • Les Rougon-Macquart. Histoire naturelle d'une famille sous le second empire (1871-93). Onderzoekt sociale ziektesymptomen van keizerrijk onder Napoleon III. Door 1 familie stelt hij diagnose op omtrent maatschappelijke situatie: kapitalistische samenleving is lege wereld vol corruptie, ellende, uitbuiting, menselijke verwording.
    • Grondspeculatie en leven van nouveau riches (La Curée, 1917)
    • Contrast burgerlijke welvaart en armoede in steden (Le ventre de Paris, 1873)
    • Alcoholisme bij industrieproletariaat (L'assomoir, 1877)
    • Prostitutie in Parijs (Nana, 1880)
    • Opkomende consumptie-industrie (Au bonheur des dames, 1883)

→ Alles is gebaseerd op feiten: doet maanden onderzoek => goed beeld 19^e eeuw

Engelse realistische roman

Langere traditie (van 1730) => voortbouwen: burgerlijk moralisme (gematigder als bij Flaubert)

→ Gematigd realisme

• C. Dickens:
  • Oogstte succes met humoristische schetsen die in krant werden gepubliceerd
  • Romans: deels autobiografisch => sociale dimensie
    • Zelfkant van de samenleving: Oliver Twist (1838)
    • Klassejustitie: Bleak House (1853): kritiek op Engels juridisch systeem
    • Onrechtvaardige verdeling rijkdom: Hard Times (1854)
    • Cf. Victoriaanse moraal wordt kritiek op sociale wantoestanden geneutraliseerd door stevige dosis sentiment.
    • Uitgesproken realistische kenmerken: observaties van milieu en sociale types
• W. M. Thackeray: minder impact van Victoriaans model => meer sociale kritiek, scherpe ironische en satirische houding
  • Vanity Fair (1847): grootste werk, kritiek op feit dat sociale schijn meer geapprecieerd wordt dan maatschappelijke realiteit: aanklacht van insincerity en romantische schijnwaarden, pleidooi voor juiste beoordeling sociale waarden
  • Geen centraal hoofdpersonage: alledaagse karakters waarvan mediocriteit wordt blootgelegd.
• C. en E. Brontë: gouvernantes: superieur door culturele achtergrond, kennis, inferieur door maatschappelijke achtergrond, kennis.
  • C. Brontë: drukt obsederende thematiek van ongelukkige liefde uit in Jane Eyre (1847), analyseert individuele, romantische hartstocht, zonder in weekheid of sentimentalisme te vallen
  • E. Brontë: Wuthering heights (1847): combinatie romantische en realistische elementen:
    • Demonische verbeelding (gothic) en wonderlijke hartstocht- en liefdesthematiek
    • Sterke psychologische uitbeelding van karakters
• G. Elliot (M. A. Evans): besteedt veel aandacht aan psychologische karakterontleding en aan verhouding menselijke psyche tot sociale omgeving.
  • Bijzondere thematiek: bekrompen leven op platteland
  • Middlemarch. A Study of Provincial Life (1872): epos over onmacht en mediocriteit die ontstond uit teleurstelling over menselijke kleinheid.

Russische realistische roman

Reflectie op Russische samenleving die dan allerminst modern kan genoemd worden. Realistische roman = in die situatie propagandist van waarden Verlichting. => sterk gericht op analyse menselijke psyche: psychologisch realisme

• I. Toergenjev: schakel Rusland - Westen, intelligentsia (vs. tsarisme)
  • Romantisch: poëtische beschrijvingen van natuur en liefde
  • Vaders en Zonen (1862): illustreert realistische attitude: oppositie van oudere generatie (idealistische en romantisch) en een jongere generatie (idealen van de Verlichting)
• F. Dostojevski: sympathie voor slavofilie (waarden O.-Eur.) en invloed uit Westen
  • Biografie laat sporen na in zijn werk
    • Opgegroeid in gegoede familie, daalde op sociale ladder door vroegtijdige dood ouders. Debuutwerk: groot stilistisch vermogen en sterk sociaal engagement, ambivalentie menselijke psyche centraal
    • Psychische schok door verbanning naar Siberië => tweede fase: empathie met maatschappelijke verschoppelingen (Herinneringen uit het dodenhuis, 1861)
    • Na 10 jaar ballingschap, zwervend bestaan door Europa. Ontstaan belangrijkste werken, gepubliceerd in de vorm van feuilletonbijdragen in Russische pers (Schuld en Boete, 1866, De Idioot, 1869)
    • Belangrijk voor ontwikkeling Westerse roman
      • Oppervlaktestructuur van romans: spannend en spectaculair verloop
      • Dieptestructuur: groot psychisch realisme, doorgedreven ideële organisatie, menselijke drijfveren verkennen, ontleden politieke en religieuze problematiek
    • Morele ideeën kaderen in traditie van Slavofilie: benadrukken nationale eenheid en waarde godsdienstige tradities, voorstander van organische groei in richting van bevrijde, minder dictatoriale maatschappij.
• L. Tolstoj: afkomstig uit adellijke familie , onderschreef toch nieuwe levens- en wereldbeschouwingen van zijn tijd, stichtte religieusethische sekte geïnspireerd door evangelisch christendom. => latere werk: sociaal geëngageerde strekkingsliteratuur
  • Novelles: beste werk: Kreutzersonate (postuum), Dood van Ivan (1886): opvallende stijl en morele problematiek
  • Sociaal-realistische frescoromans, Oorlog en Vrede (1868-69) en Anna Karenina (1877-78) behandelen passionele geschiedenis, en bieden panoramisch beeld Russische maatschappij.

E. Vertegenwoordigers realistische en naturalistische drama

Dramatiek speelt in West-Europese realistische literatuur een ondergeschikte rol. In Scandinavië en Rusland ontstaat realistische dramatiek waarin spanningsverhouding menselijke psyche en zijn maatschappelijke omgeving centraal staat. Zal 20^e-eeuwse theatergeschiedenis grondig bepalen.

• H. Ibsen
  • Vanaf 1877: moderne drama's met kritiek op burgerlijke maatschappij
    • Huichelarij van de Steunpilaren van de maatschappij (titel idem, 1877)
    • Ondergeschikte positie vrouw (Een Poppenhuis, 1879)
    • Dubbelmoraal in burgerlijk huwelijk (Spoken, 1881)
    • Retrospectieve techniek: breekt met zuivere intrigetechniek en grote invloed op evolutie drama
• A. Strindberg
  • Naturalistische dramatiek: Freule Julie (1888): verhouding man-vrouw, relatie als strijd op leven en dood tussen 2 fundamenteel verschillende wezens.
  • Invloed op Franse naturalistische toneel en via Duitse expressionisme op moderne toneel
• G. Hauptmann
  • Grondlegger naturalistische theater in Duitsland (Die Weber, 1892)
  • Die Weber: opstand Silezische wevers, toont toneelomwenteling van naturalisme
    • Niet meer burgerij, maar proletariaat centraal
    • Groep centraal i.p.v. personage
    • Dialect: revolutie in drama
    • Determinering door noodlot vervangen door determinering door sociale situatie
• H. Heijermans
  • Beïnvloed door Ibsen en Duitse naturalisme, belangrijkste vertegenwoordiger Nederlandse naturalisme: zinvolle literatuur verwijst naar maatschappelijke context en heeft bewustmakende functie.
    • Centraal: uitbeelding situatie in een milieu, nadruk op echtheid personages
    • Op Hoop van Zegen (1900): drama dat failliet van werkelijke menselijke samenleven onder druk van sociaal-economische machten naar voor brengt. Personages gekenmerkt door fatale berusting.
    • Literaire werk sterk geëngageerd: kiest expliciet voor socialisme
    • Kantte zich tegen l'art-pour-l'art van de tachtigers (cf. symbolisme)