Modernistische roman

Combinatie van 19^e-eeuwse romantypes, psychologisch realisme en avant-gardeliteratuur.

Thematische vernieuwing

• Kritische analyse van de condition humaine
  • Nadruk op taalfilosofie, kennisleer en psychologie
  • Nadruk op existentiële scharniermomenten van het leven. Inspiratie bij Kierkegaard (existentialistisch), Duitse existentialisme (interbellum) en het Franse (na WO II)
  • Neiging om alle gevestigde waarden kritisch te onderzoeken
• Fictionele wereld en personages: onzekerheid: ze hebben iets voorlopig, onaf, essayistisch door kritische attitude t.o.v. mens en wereld
• Streven naar globale visie op wereld, maar onrechtstreeks: ziet zich als seismograaf, klankbord van zijn samenleving

T.S. Eliot: The Waste Land (1922): centraal failliet van moderne wereld en vervreemding waaraan moderne mens is overgeleverd

Belangrijke prototypes van die thematiek:

• Psychologisch getinte sociale romans van W. Faulkner
• Cultuurfilosofisch getinte probleemroman van T. Mann of R. Musil
• Existentialistische probleemroman: proza van F. Kafka: groteske vertekening van reële situaties en rol onderbewuste processen; J.-P. Sartre, A. Camus
• Bouwt soms voort op symbolistische esthetica: elementen uit alledaagse wereld symbool voor subjectieve problematiek (M. Proust, V. Woolf, J. Conrad)

Modernistische thematiek komt best aan bod bij J. Joyce, zijn werk toont ook door wat modernisme zich heeft laten inspireren: eerste werken zijn impressionistisch, vervolgens symbolistisch en modernistisch, laatste werk slaat de experimentele richting in (zoals latere romans tss. 1960-80)

• Dubliners (1914): getekend door impressionisme en naturalisme, verhalen over alledaagse leven in Ierse hoofdstad, bezinning over menselijke existentie: symbolen voor levensmoeheid en schijnmoraal
• A Portrait of the Artist as a Young Man (1916): sterk symbolistisch, moderne 'Bildungsroman', evolutie van puber naar volwassenheid en artistiek bestaan
• Ulysses (1922): beschrijft 1 dag uit het leven van Leopold Bloom, projectie van Homeros' Ilias op het hedendaagse Ierland, Blooms omzwervingen symboliseren de lotgevallen van Odysseus.
• Finnigan's Wake (1939): laatste werk, Work in Progress, soevereine en persoonlijke behandeling, herschepping en wijziging cultureel materiaal, beroep op vreemde talen.

Joyce wijst richting aan voor modernistische vernieuwende roman: epiek wordt volwaardige vorm waarin alle mogelijkheden van het esthetische aan bod kunnen komen.

Formele experimenten

Benadrukken onzekerheid en onvolledigheid: "Modernism is less a style than a search for a style" (Bradbury), realistische illusie proberen te ontstijgen

• Gedetailleerd weergeven gedachtewereld personages m.b.v. stream of consciousness of de monologue intérieur: weergeven flux van gedachten en waarnemingen
  • M. Proust (A la recherche du temps perdu): invloedrijkste Franse romancier uit 20^e eeuw, monologue intérieur geeft in een associatieve stijl de menselijke denkprocessen weer, de associaties openen een weg voor contact met het verleden, het mémoire involontaire, denkprocessen diepen uit individuele geheugen symbolische fenomenen op die emotionele toestand van individu perfect weergeeft
  • J. Joyce: Ulysses (1922) en Finnigan's Wake (1939): stream-of-consciousness-techniek: romans zijn associatieve stroom van meningen, gemoedstoestanden, opmerkingen, hij radicaliseert innerlijke monoloog door consequenter de intellectuele processen weer te geven, tot in de details

• Plotcompositie: juxtapositie en montage
  • A. Döblin: Berlin Alexanderplatz (1929): naast stream-of-consciousness-techniek ook montagetechniek: inlassen dialogen in Berlijns dialect, reclameboodschappen, ambtelijke teksten, statistieken, thematisch gezien is deze roman expressionistisch: geloof in Nieuwe Mens en in politieke veranderingen staat centraal
  • J. dos Passos: Manhattan Transfer (1925) en trilogie U.S.A. (1930-36): s-o-c-techniek en montagetechniek, weigert ook 1 of meerdere individuen centraal te stellen, richt zich op hele gemeenschap, aandacht naar wat boven of achter de personages een eenheid vormt, deze eenheid moet de lezer zelf construeren (m.b.v. beschrijvingen, geschiedenissen, gedichten, …)
    → Vervreemding
  • Newsreel: m.b.v telegramstijl of zakelijke beknopte stijl worden korte zakelijke notities of headlines en stukken van krantenberichten aan elkaar geregen
  • Camera Eye: korte beschrijvingen de verhalen becommentarieert of in de juiste context plaatst (vaak op lyrische wijze)