Literaire ontwikkelingen in de negentiende eeuw

A. Continuïteit t.o.v. de 18^e eeuw

18^e eeuw: 2 nieuwe houdingen: benadrukken kritische rede (Verlichting) en emotionele (preromantiek), beiden ontstaan in Engeland, snel uitgebreid naar continent, wordt voortgezet in 19^e eeuw.

• Romantiek (1^e helft 19^e eeuw) en symbolisme (2^e helft) bouwen voort op preromantiek: overgang van rationele cultuur- en kunstvisie naar een meer op het gevoel gerichte esthetica (hoewel ook realistische elementen voorkomen in romantische literatuur: gevoelsesthetica)
• Realisme (1^e helft: romantisch, 2^e helft: gewoon) en naturalisme (2^e helft) zijn erfgenamen van Verlichting (hoewel ook romantische elementen voorkomen in realistische literatuur: kritisch, pragmatisch)

B. Cultuurhistorische context

Industriële Revolutie

• Rond 1800: Engeland economische wereldmacht (bloei kapitalisme, snelle evolutie van de wereld) => mechanisering en rationalisatie beheersen economische én sociale leven.
• Sociologisch vlak: polariteit tussen kapitaal en arbeid: sociale spanning
• Economische en sociale verschuivingen => voortdurende dynamiek (↔ hiërarchische Ancien Regime)

Culturele gevolgen

→ gemeenschappelijke

• Fundament maatschappij: economie: waarden worden minder gerespecteerd, eerder gerelativeerd (nu voor kleine groepen, vroeger vb. Dante's beschouwing voor hele bevolking)
• Individualisme: basiswaarde (naast geld): wordt dominant

→ verschillende

• Romantici: individualisme met pessimistisch fatalisme
  • Keert terug in symboliek
  • Melancholie (Spleen)
  • Enige wat mens kan redden tegen waardenvermindering is schoonheid
  • Zoeken naar expressiemiddelen die de wereld haar betovering kunnen teruggeven.
• Realisten: kijken naar het nieuwe: bewondering voor wetenschap, … (geneest ziektes, …)
  • Zien vooral voordelen, radicalisering optimisme
  • Toch niet alles zomaar aannemen: kritiek tegen irrationalisme
• Symbolisten: veel verloren, contact met existentiële is verloren
  • Poète maudit: beleeft het decadente → voelt zich onvolledig => innerlijke verscheurdheid
  • Voor sommigen is wereld een kille lelijke omgeving in een sfeer van pessimisme en ondergang (Nietzsche, Schopenhauer): schrijvers trekken zich terug in een kleine kring van ingewijden.

C. Kunstsociologische situatie: autonomie van de kunstenaar

• Autonomie van de kunstenaar (droom van de Humanisten)
  • Kunstenaar stelt zich individualistisch op, ontdoet zich van externe dwang (door economische steun)
  • Nieuwe levenshouding: stedelijke bohèmekringen: bohémien misprijst burgerlijke levenswijze, trekt zich terug in sociale sfeer (wordt beschreven in H. Murger's Scènes de la (vie) bohème)
  • Sociale rollen van de kunstenaar: dandy (opvallend uiterlijk), snob, flaneur (wandelt over boulevards): kunstenaar houdt zich enkel bezig met intellectuele (geaccentueerd door flaneur)

• Gevolg autonomie: kunst als oppositie
  • Realistische literatuur: kritische oppositie tegen geïndustrialiseerde en verburgerlijkte samenleving ('kleinburgerlijk': saai, kortzichtig, …)
  • Esthetische oppositie: romantici en symbolisten stellen realiteit in vraag: weigeren zich in te laten met moderne wereld (houden zich bezig met wat geen waarde meer heeft: esthetische)
• Radicaalste uitdrukking autonomie: l'art pour l'art binnen het symbolisme(esthetisch)
  • Theoretische basis: T. Gautier
  • Frankrijk: Baudelaire (symbolisme), Flaubert (realisme), Parnassiens (dichtersvereniging onder C. L. De Lisle)
  • Schilderkunst: primauteit van esthetische kwaliteiten: enkel eigen esthetische visie is van belang.
  • Angelsaksische wereld: Art for art's sake-beweging: kunstenaars plaatsen zich boven samenleving, trekken zich terug om zich te wijden aan de Schone Kunsten (W. Pater)