Het nieuwe humanisme buiten Italië

Aanvankelijk zocht men vooral naar invloeden van dit humanisme in de vergelijkbare, verstedelijkte gebieden zoals de Nederlanden. Toch waren het vooral de universitaire netwerken en de persoonlijke contacten tussen intellectuelen die het gedachtengoed verspreidden.

In conservatieve kringen stuitte het propaganderen van de heidense antieke deugden uiteraard voor bezwaren. In universitaire programma’s zijn ze dan ook niet kunnen doordringen.

Omgekeerd wilden enkele noordelijke humanisten dan weer de studia humanitatis aanwenden om noodzakelijk geachte hervormingen door te voeren binnen de Kerk. Luther was uiteraard één van de radicaalste onder hen, hoewel hij geen echte humanist was.

Ook Erasmus kwam tot gelijkaardige conclusies. De basis van het geloof was volgens hem het persoonlijk, door innerlijke ervaring gedreven godsvertrouwen. Zijn meest gevreesde wapen, de satire, liet hij op de Kerk los in Lof der Zotheid.

Hij was echter meer voor een renaissance dan voor een reformatie, en distantieerde zich wijselijk van Luther na 1520. Beiden hebben dan weer wel gemeen dat ze gebruik konden maken het nieuwe medium: de drukpers.