De geloofsbeleving van gewone gelovigen

Intro- of extravert?

geschetste introverte zijde v.h. laatmiddeleeuwse geloofsleven was het terrein v. slechts een kleine minderheid v. hoog gemotiveerde gelovigen

- meeste gelovigen gaven vooral via uiterlijklijkheden uitdrukking aan hun geloof

- deze extraverte zijde werd nauwlettend aangestuurd/gecontroleerd door de Kerk & haargeestelijkheid, die echter wel rekening moest houden met wat onder de gelovigen leefde

=> analysemodel uit de communicatiekunde om deze wisselwerking te illustreren:

→ als er niet voldoende feedback was moest de zender zichzelf corrigeren, door aanpassing v.d. vorm v.d. boodschap, of door verbetering v.d. communicatiekanalen waarlangs de boodschap werd overgebracht

→ er is dus niet alleen aandacht voor wat de Kerk officieel dacht en wilde, maar ook voor de manier waarop men de gewenste overtuigingen/moreel gedrag moest overbrengen

→ voor de ‘vraag’ v. gelovigen & de vormen waarin zij hun geloof manifesteerden

Boodschap

- om gelovigen te kunnen bereiken moet de Kerk haar boodschap sterk vereenvoudigen

- volledige lectuur v.d. Bijbel was voor weinigen weggelegd: de massa nam alleen kennis v. geselecteerde delen bij lezingen tijdens mis of preken

- missen echter volledig in Latijn!

Christelijke boodschap: 5 componenten

> boodschap moest dus zo compact & simpel mogelijk

1) kennis v.h. credo: korte belijdenis v.d. hoofddogma’s

- meeste teksten vastgesteld op concilie v. Nicea (325) & 4^de Lateraans concilie

- gelovigen moesten het kunnen uitspreken voorafgaand aan biecht & communie

2) kennis v. belangrijkste gebeden (onzevader, weesgegroet)

→ verlucht gebeden- of ‘getijden’boek voor vermogende gelovigen (vanaf 13^de E)

3) kennis v.d. belangrijkste zedelijke voorschriften v.h. christendom:

- 10 geboden uit O.T.

- 3 theologische deugden (geloof, hoop & naastenliefde) uit N.T.

- 4 kardinale deugden ontleend aan de antieke wijsbegeerte (standvastigheid, verstandigheid, gerechtigheid, zelfbeheersing)

- 7 kapitale deugden (gematigdheid, kuisheid, vrijgevigheid,…) ó 7 doodzonden

4) enige kennis v.d. betekenis v.d. 7 genade-verlenende sacramenten

5) enige kennis v.d. eschatologie = het geheel v. ideeën over het bestaan na de dood

- centraal = voorstelling v.h. vagevuur of de louteringsberg

- duur v. verblijf in vagevuur kon men verkorten door verdienen v. aflaten, door gebeden & uitvoeren v. 7 werken v. barmhartigheid/liefdadigheid en 7 werken v. geestelijke vertroosting (o.a. vergeven)

→ parochiegeestelijken moesten deze boodschap overbrengen wanneer de gelovigen naar de Kerk gingen à vraag: zijn die geestelijken voldoende toegerust voor deze taak?

→ lange tijd waarschijnlijk mr in beperkte mate: meestal slechts elementair onderwijs gehad

Pastorale revolutie

late Middeleeuwen: ‘pastorale revolutie’à aankondiging al in pastorale theologie v. 12^de e

-1215: 4^de concilie v. Lateranen : maatregelen om kennisniveau & moreel peil v. parochiegeestelijken te verhogen + bisschoppen moesten nu via regelgeving & prediking de geestelijken onder hen beter instrueren

-later: eerste schriftelijke handleidingen voor zielzorg

-tegen einde ME had groot deel v.d. parochie geestelijken een universiteit bezocht

-bisschoppen gingen meer werk maken v. periodieke visitatie v. hun parochie – geestelijken à gebreken in capaciteiten of levenswijze kwamen zo aan het licht

-= deels tegemoetkoming aan de virulente anti-klerikale kritiek (gebrekkige scholing, dubieuze moraal, simonie, pluralisme (stapelen v. beneficies) & het daaraan inherente absenteïsme (men kan maar op 1 plaats tegelijk zijn)

Predikanten

- sinds 13^de eeuw kregen parochiegeestelijken bij de uitoefening v. hun taken steun v. predikanten uit de bedeloorden à niet steeds leuk want werk delen = inkomsten delenµ

- toppredikers (franciscaan Bernardino v. Siena, dominicanen Vincent Ferrer & Girolama Savonarola) hielden enorme preken, soms zelfs preekweken (o.a. in de vasten: 40d)

- ook de Spaanse Ferrer (‘engel v.h. laatste oordeel’ omdat hij dreigde met hel & verdoemenis) à is niet zo onschuldig: had groot aandeel in jodenvervolging v. 1391

- predikers maakten als voorbereiding gebruik v. hulpmiddelen zoals Legenda aurea (= compendium v. heiligenlevens v.d. Genuese dominicaan Jacopo v. Voragine uit 1265)

Verspreiding geloof

- eerste cathechismussen verschenen na 4^de Lateraanse concilie: A, B, C des simples gens v. Jean Gerson (midd. 15^de e)

- ook visuele ondersteuning door schilderingen, beeldhouwwerken, glas-in-loodwerk,…

- door boekdrukkunst was het mogelijk om stichtelijke & moraliserende teksten makkelijk in ruime mate onder de gewonige gelovigen te verspreiden

- Wat er van de boodschap bleef hangen weet men niet precies

=> sommigen beweren dat het christelijke geloof v. gewone mensen in de late ME een mengeling was v. christelijke, voorchristelijke & magische elementen (~ zie bijgeloof met oorsprong in voorchristelijke praktijken) à Kerk tolereerde het tot op zekere hoogte

Vitale en rijke indruk

Toch wekt het geloofsleven v.d. massa een vitale & rijke indruk (zie heiligenverering), en de op Christus & Maria gerichte devotie was enkel toegenomen.

• Christusverering:

* kerkelijke feestdagen: Sacramentsdag (Corpus Christi), dag v. Heilig Hart, Heilig Kruis

* Andachtsbilder: plaatjes v.d. lijdende Christus die empathie & innerlijke overweging v.d. betekenis v.d. kruisdood moesten stimuleren

• Mariaverering: à vooral de maagdelijkheid spreekt aan

→ groeiende populariteit maagden (& martelaressen): Catharina, Barbara, Lucia, Ursula

• ontelbare lokale & regionale heiligen (tot in 13^de eeuw heilig verklaard)

→ later zorgen de pausen dat een heiligverklaring een pauselijk prerogatief werd, met voorafgaand kritisch onderzoek à remde verdere effectieve aanwas af

- rechtstreeks verlengstuk v.d. heiligenverering = bedevaart

* zowel devotioneel als penintentiair (opgelegde straf) doel

* late ME: vakantieachtige trekken + nieuwe bedevaartsoorden (Rocamadour, Canterbury) naast topbestemmingen (Jeruzalem, Rome, Santiago de Compostella)

Broederschappen rond heiligenbeelden

rond sommige heiligenbeelden (o.a. v. Maria) vormden zich religieuze broederschappen die de verering exploiteerden en uit opbrengsten liefdadigheid bekostigden

- Compagnia della Madonna di Orsanmichele (Firenze), Illustere-Lieve-Vrouwenbroederschap (st-hertogebosch)

- zowel te vinden in grote steden als kleine dorpen + soms verbonden met cultus v.e. heilige of gelieerd aan ambachtsgilde of leeftijds- of standsgroep

- rijkste beschikten over eigen verenigingsgebouw mét kapel, maar meestal slechts altaar in de zijbeuk van een Kerk

- sterk uiteenlopende ledentallen en activiteiten à gezamenlijke geselsessies, simpele gebeds- & gezangenverenigingen, verzorging uitvaartdiensten, gebedsherdenking v. overleden leden, financiële ondersteuning weduwen/wezen, deelname aan lokale processies (met religieuze/moralistische toneelspelen = nieuw medium om chr. boodschap simpel over te brengen aan breed publiek)

Kritiek van de hervormers

kritiek v. hervormers v.d. 16^de eeuw richtte zich tegen uiterlijke en oppervlakkige karakter v. deze lekendevotie, waarvan belangrijkste doel het verwerven v. zoveel mogelijk krediet bij God & heiligen leek te zijn (‘optelvroomheid’) terwijl de innerlijke gesteldheid er nauwelijks toe deed

ó toch kon de Kerk haar boodschap beter direct bij de gewone gelovigen overbrengen

- verschaften via instellingen & riten een omvattend levenskader dat zin gaf aan hun bestaan en dat in nood psychische & materiële steun bood

- zonder grotere mobilisatie & sensibilisering v.d. gewone gelovigen + de kritische benadering v. verschillende aspecten v.h. roomse leven die daaruit voortvloeide was er geen basis gevormd voor de ideeën van het protestantisme